Počeci poštanske službe u Crnoj Gori

Iako je od davnina, u prvom redu zbog svog geografskog položaja, Crna Gora bila središte tranzita pisanih dokumenata između Istoka i Zapada, o nekoj organizovanoj službi gotovo da se nije moglo govoriti, sve do XV vijeka. Osvajanjem Kotora od strane Mletačke Republike 1420. godine, te normalizacijom odnosa Venecije i Carigrada, stvoreni su uslovi za njihovu međusobnu saradnju, pa je samim tim i prenos diplomatske pošte bio od izuzetnog značaja.

Dolaskom na vlast dinastije Petrović - Njegoš, za prenos službenih prepiski i pisanih vijesti korišćeni su ljudi različitih zanimanja, pa čak i kaluđeri, a ponekad i đaci. Za vrijeme svoje vladavine, Petar I je naročito vodio računa o sistematskom vođenju i sređivanju službene pošte. Poslanice, saopštenja i naredbe plemenima prenosile su poštonoše - izaslanici, često besplatno, i to se smatralo kao velika čast i patriotska dužnost. Najpoznatiji crnogorski pismonoša toga doba je Đuro Milutinović - slijepi guslar, porijeklom iz Grahova. Petar I angažovao ga je kao poštonošu za prenos povjerljivih vojnopolitičkih saopštenja između Crne Gore i Srbije. Zbog vidnog hendikepa, bio je pošteđen turske kontrole, pa je tako “imao prolaz” sve do Beograda, a povjerljiva dokumenta krio je u štapu i guslama.

Petar II Petrović - Njegoš nastavio je tradiciju svog prethodnika. Uveo je knjigu kopija svih državnih pisama upućenih stranim predstavnicima, preteču državnog arhiva. U jednom državnom proračunu (budžetu) četrdesetih godina XIX vijeka, prvi put je bila utvrđena plata za jednog “postijera”. Pretpostavlja se da je pomenuta nadoknada bila namijenjena izvjesnom Špiru Martinoviću, koji je i u vrijeme mitropolita Petra I povremeno prenosio poštu od Cetinja do Kotora. Ipak, iz sačuvanih prepiski između Njegoša i drugih stranih državnika može se zaključiti da je, zavisno od situacije, vladika Rade (Njegoš) koristio i neke druge ljude za prenos državne pošte. Interesantno je da je nerijetko za te potrebe angažovao i Mojsija Zečevića, igumana manastira Đurđevi Stupovi, kao i neke druge istaknute ljude tog vremena.

Iako je knjaz Danilo za vrijeme svoje kratkotrajne vladavine osavremenio državno ustrojstvo i vođenje administracije, o uređenoj poštanskoj službi još uvijek nije bilo moguće govoriti. Ostalo je zapisano da je u to vrijeme višestruko povećan broj poštonoša, a i češće nego ranije su se mijenjale ličnosti ovlašćene za odašiljanje i prijem pošiljki kako u Cetinju, tako i u Kotoru.

Prvu poštansku stanicu na teritoriji današnje Crne Gore otvorio je 1854. godine u Baru (Antivari), austrijski Lojd (Lloyd), parobrosko društvo sa sjedištem u Trstu. Iako je u to vrijeme Bar bio pod Turskom vlašću, Austrija je na osnovu prava po “kapitulacijama” otvorila ovu, kao i još neke pošte u pristanišnim mjestima. U početku, u toj pošti, usluga (poštarina) se plaćala u gotovom novcu, a pisma su bila obilježavana žigom Lojdove agencije.

Tek od 1. juna 1864. godine u toj stanici počinje upotreba poštanskih maraka za frankiranje pošiljki (tal. franco - plaćeno). To su u prvo vrijeme bile marke za austrijsku poštu u Lombardiji i Veneciji sa oznakom vrijednosti u soldima (izdanje iz 1863. god. sa austrijskim grbom - dvoglavim orlom, u uspravnom ovalnom okviru). Kasnije, od 1868. god, u upotrebi su bile marke austrijskog Levanta, ali za pošte u Turskoj, za izraženim vrijednostima u soldima (izdanje iz 1867. god. sa likom cara Franja Josifa). Za poništavanje maraka upotrebljavao se jednokružni žig sa natpisom “ANTIVARI” i datumom u obliku razlomka, bez oznake godine.

Kada je Bar oslobođen od turske vlasti i vraćen Crnoj Gori, austrijska pošta u tom gradu je prestala da postoji, ali su Lojdovi parobrodi još neko vrijme primali pisma sa tog područja. Da bi se ostavio utisak kako se austrijska poštanska služba u Crnoj Gori održala i poslije zatvaranja barske pošte, Austrija je 1879. godine otvorila stanicu u luci San Giovani di Medua, u blizini Ulcinja. U prvo vrijeme, u upotrebi je bio još jedan jednokružni žig austrijskog Lojda sa natpisom “DULCIGNO” (gore), te “SAN GIOVANI DI MEDUA” (dolje) kao i datumom u obliku razlomka i godinom (u sredini). Ali, kako u to vrijeme u Ulcinju nije postojala pošta, nakon oštrog protesta Crne Gore, pomenuti žig je povučen, i zamijenjen drugim u čijem je natpisu bila izostavljena oznaka “Dulcigno”.

Shvativši važnost poštanskog ustrojstva za svoju državu, knjaz Nikola već 1871. godine, preko svog savjetnika - Jovana Sundečića, otpočinje pregovore sa Austrijom oko organizovanja savremene poštanske službe u Crnoj Gori. Iako je Sundečić u Beču naišao na naročito ljubazan prijem, stvari nijesu bile tako jednostavne kao sa drugim državama sa kojima je Austrija sklapala ugovore o poštanskom saobraćaju. Razlog je bio jasan - Crna Gora nije imala uređenu poštansku službu, pa se sve moralo iz temelja izgraditi.

Ipak, 25. maja 1871. godine u Zadru je potpisana poštanska konvencija između Austro-Ugarske i Crne Gore. Zadarska uprava je odabrana zato što je imala veoma dobar uvid u političke i druge prilike u Crnoj Gori. Sporazumom sastavljenim od 39 paragrafa uređene su sve pojedinosti, a poštanske tarife prilagođene su unutrašnjem austrijskom saobraćaju.

Ugovor je trebao stupiti na snagu 1. septembra 1871. godine, ali... Crna Gora još nije imala uređenu poštu kako bi udovoljila ugovorenim odredbama. Zbog toga se knjaz Nikola obratio Austriji s molbom da odgodi rok za stupanje konvencije na snagu. Uz to, Knjaz je tražio da Austrija snosi sve troškove uređenja kao i da besplatno nabavi materijal neophodan za formiranje poštanskih stanica (table sa natpisom, vage za pošiljke, kase, žigove, kao i poštanske marke).

Nakon dugih pregovora i odlaganja, krajem maja 1873. godine, Austrija je, za potrebe Crne Gore, preko svog Ministarstva trgovine, nabavila sve tražene poštanske rekvizite. Za tu opremu, kao i za štampu maraka, izradu pečata i dr. u bečkim arhivima ostao je zapisan “dug” Crne Gore od skoro 600 forinti (fiorina).

Istovremeno, u Državnoj štampariji u Beču, koja je u to vrijeme imala najsavremeniju opremu, završene su sve pripremne aktivnosti (određivanje tiraža, načina štampe, definisanje boja i sl.) i odštampane prve probe. Postoje sačuvani različiti probni otisci (eseji) ovih maraka, u veoma finoj izvjedbi, štampani na malim tabačićima (arcima) u raznim veličinama.

Iako je knjaz Nikola “odobrio štampanje” u aprilu, a štamparija kompletan posao završila u naredna dva mjeseca, austrijsko Ministarstvo trgovine tek u novembru 1873. godine, odobrava isporuku maraka i ostale potrebne opreme za potrebe crnogorske pošte... 

Literatura:

• Velimir Vujačić - Crnogorska poštanska istorija i poštanske marke, Izdavački centar Cetinje, 2001. god.

• Periodični časopis Filatelista, Zagreb, 1953. god.

• Katalog maraka Jugoslavije, Jugomarka, Beograd, 1991. god.